Беларусаў становіцца менш — і ўлады бачаць у гэтым праблему. Вось што здарылася б з беларускімі дэмографамі, калі б яны жылі ў СССР

3 жнiўня 2023 у 1691042400
«Зеркало»

Новую метадычку для беларускіх ідэолагаў улады прысвяцілі пытанням дэмаграфіі - і фактычна прызналі, што ў краіне з гэтым сур'ёзныя праблемы. Праўда, у дакуменце забылі згадаць памеры стратаў насельніцтва (у прыватнасці, за апошнія чатыры гады Беларусь страціла 213 тысяч чалавек - гэта як цэлы Бабруйск). Таксама днямі «самай вялікай праблемай» краіны колькасць яе насельніцтва назваў Аляксандр Лукашэнка - і зноў без лічбаў. Але маўчанне пра маштабы дэмаграфічных праблем - яшчэ не найгоршы варыянт, мяркуючы з гісторыі нашай краіны. Успамінаем страшную гісторыю 1937 года. Тады вынікі перапісу ў СССР не спадабаліся Іосіфу Сталіну, пасля чаго іх засакрэцілі, а арганізатараў расстралялі.

Старт кампаніі, якая мусіла схаваць наступствы рэпрэсій

Яшчэ ў самым канцы існавання Савецкага Саюза лічылася, што матэрыялы перапісу 1937 года не захаваліся. Напрыклад, у адпаведным бібліяграфічным даведніку, выдадзеным Дзяржкамстатам СССР у 1987-м, пасля літаратуры па перапісе 1926 года адразу ішла літаратура за 1939-ы. Нават звычайна добра інфармаваныя работнікі сферы дзяржаўнай статыстыкі былі ўпэўненыя, што ўсе вынікі перапісу 1937 года знішчаныя. Але прайшло некалькі гадоў - і дадзеныя «рэпрэсаванага» перапісу сталі даступныя ўсім.

Да падліку жыхароў у СССР рыхтаваліся доўга. Упершыню ўсё насельніцтва Саюза падлічылі ў 1926-м (перапіс 1920-га ва ўмовах Грамадзянскай вайны ахапіў толькі частку тэрыторыі краіны). «Несуцяшальная, змрочная сацыяльная і дэмаграфічная карціна, атрыманая ў выніку, была спісаная на праклятую спадчыну царызму, наступствы войнаў - імперыялістычнай і грамадзянскай, разруху, голад, бадзяжніцтва, сабатаж, несвядомасць насельніцтва, якое ў гэтай акцыі бачыла кару Божую, і гэтак далей», - іранічна пісаў публіцыст Леанід Юдзін.

Асноўная праблема таго перапісу была ў колькасці насельніцтва - яна расла вельмі павольна. Дарэвалюцыйныя 129,2 млн насельніцтва Расійскай імперыі (паводле перапісу 1897 года) трансфармаваліся ў 1926-м усяго ў 147 млн (дзеля справядлівасці ўсё ж заўважым, што тэрыторыя СССР не ахоплівала тэрыторыі ўсёй былой імперыі).

Наступны перапіс планавалі правесці ў 1933-м. Неўзабаве дату ссунулі на два гады наперад, потым - на пачатак, а потым і на канец 1936-га. Урэшце вызначылі канчатковую дату - 6 студзеня 1937-га. Як меркавалі пазней навукоўцы, пераносы былі звязаныя «не толькі з разгулам сталінскай дыктатуры, масавымі рэпрэсіямі і агульнай сацыяльна-палітычнай атмасферай у краіне, але і з тым, што ў кіраўнічых колах уяўлялі сабе маштабы голаду, разумелі, што перапіс пакажа яго трагічныя вынікі, і імкнуліся перапіс адцягнуць».

У першую чаргу гаворка ішла пра Галадамор 1932−1933 гадоў, ахвярамі якога па ўсім Савецкім Саюзе сталі не менш за 8,7 млн чалавек.

Але акрамя Галадамору былі і іншыя фактары: калектывізацыя (стварэнне калгасаў - пераважна гвалтоўным шляхам), паралельнае ёй раскулачванне (ліквідацыя самага заможнага сялянства), рэпрэсіі, што паступова станавіліся ўсё больш масавымі. Гаворка ішла пра дэмаграфічную катастрофу, схаваць якую па выніках перапісу было б немагчыма. У тых умовах нават рабіліся спробы стымуляваць рост насельніцтва штучна - летам 1936 года была ўведзеная забарона абортаў, але кароткачасовы эфект гэтай меры надышоў ужо пасля перапісу.

Пытанні ад Сталіна і загадзя зададзеныя лічбы

Тым не менш падрыхтоўка да перапісу пачалася. Газеты паўтаралі, што прайсці яе - абавязак кожнага савецкага чалавека. Адпаведную пастанову ў такіх фармулёўках прынялі партыя і ўрад СССР. Масавымі накладамі выпускаліся брашуры, чыталіся лекцыі, праводзіліся гутаркі з насельніцтвам.

У друку адзначалася, што перапіс праводзіцца з ініцыятывы Іосіфа Сталіна, што непасрэдна ўдзельнічаў у падрыхтоўцы дакументаў, з якімі перапісчыкі мусілі прыходзіць у кожны дом. Сапраўды, пры ўдзеле савецкага дыктатара, у прыватнасці, з анкет выключылі пытанне пра пабочныя заняткі і крыніцы даходаў, але з'явілася пытанне пра рэлігію. Сталін і яго паплечнікі - была створаная спецыяльная камісія - выключылі пытанні пра месца нараджэння і працягласць пражывання ў пэўным месцы. Адказы на гэтыя пытанні маглі раскрыць карціну масавых дэпартацый на мяжы 1920−1930-х гадоў. Таксама зніклі ўдакладненні ў пытанні пра пісьменнасць.

У выніку былі зацверджаныя наступныя пытанні: пол (мужчынскі або жаночы); колькі гадоў ці месяцаў ад нараджэння; нацыянальнасць; родная мова; рэлігія; ці ў шлюбе чалавек; грамадзянін якой дзяржавы; пісьменны ці не; у якой школе вучыцца - у пачатковай, у сярэдняй або вышэйшай; у якім класе або на якім курсе вучыцца; ці скончыў сярэднюю або вышэйшую школу; род заняткаў (службы) на гэты момант; месца працы (назва прадпрыемства, калгаса, установы); да якой грамадскай групы належыць.

У апошнім пытанні варыянтаў было няшмат: рабочыя, службоўцы, калгаснікі, аднаасобнікі, саматужнікі (такія людзі займаліся адзінкавай ці дробнасерыйнай вытворчасцю дома або ў невялікіх майстэрнях. - Заўв. рэд.), асобы свабодных прафесій, а таксама служкі культу і непрацоўныя элементы. На пытанне, ці ў шлюбе рэспандэнт, трэба было даць толькі аднаскладовы адказ: так ці не. Адпаведна, не ўлічвалася доля разведзеных, удаўцоў і удоваў і гэтак далей.

Падчас перапісаў звычайна ўлічваюцца дзве катэгорыі насельніцтва: наяўнае, якое на момант перапісу жыве ў пэўным населеным пункце, і пастаяннае - тыя, хто жыве там пастаянна (уключаючы часова адсутных на момант перапісу, калі іх адсутнасць не перавышае 12 месяцаў). У 1926-м перапіс улічваў наяўнае насельніцтва ў вёсках, а таксама наяўнае і пастаяннае ў гарадах. Але ў 1937-м мерапрыемства вырашылі зрабіць аднадзённым, таму дэмографы спыніліся толькі на фіксацыі наяўнага насельніцтва.

Але галоўная праблема была не ў гэтым. Перапіс праводзілі не ў дэмакратычнай і нават не ў аўтарытарнай, а ў таталітарнай краіне. 1937 год быў пікам рэпрэсій, а культ асобы Сталіна дасягнуў велізарных маштабаў. У гэтых умовах ні пра які навукова ўзважаны падыход казаць не выпадала. Тым больш прэса загадзя сцвярджала, што перапіс пакажа «бурны рост» колькасці насельніцтва. Які менавіта?

У 1934-м прайшоў XVII з'езд Камуністычнай партыі. На ім Сталін заявіў, што колькасць насельніцтва Савецкага Саюза яшчэ на канец 1933-га склала 168 млн чалавек. Гэтую лічбу складана назваць рэальнай: не маглі не адчувацца наступствы Галадамору. Але прэса зыходзіла з яе. А таксама ўлічвала планаваны штогадовы прырост насельніцтва, звязаны з уяўным павышэннем узроўню жыцця ў СССР (гэта мусіла прадэманстраваць перавагу сацыялізму над капіталізмам). У выніку рабіўся прагноз, што колькасць насельніцтва краіны складзе 180,3 млн чалавек.

На думку сучасных спецыялістаў, улік насельніцтва ў тыя 10 гадоў, што папярэднічалі перапісу, быў далёка не дакладны - многія дадзеныя проста не траплялі ў дакументы з самых розных прычын. Прычым недаўлік смерцяў, як правіла, перавышаў недаўлік нараджэнняў. Гэта прыводзіла да перабольшання маштабаў натуральнага прыросту. Праз гэта раслі і лічбы ў прагнозах колькасці насельніцтва. Супрацоўнікі Цэнтральнага ўпраўлення народнагаспадарчага ўліку (ЦУНГУ - галоўнага савецкага органа пры Дзяржплане, які займаўся статыстыкай), што праводзілі перапіс, ведалі пра недаўлік па выніках праверак, але ніякіх паправак у вынікі рэгістрацыі не ўносілі. Паводле даследчыкаў, «паспрабаваць з лічбамі ў руках абвергнуць дактрыну хуткага росту насельніцтва за сацыялізмам было б у тыя гады відавочным вар'яцтвам».

Аднадзённы перапіс і шмат мітусні

Увесь перапіс падзялілі на тры этапы. З 1 да 5 студзеня 1937 года папярэдне запаўняліся перапісныя лісты. 6 студзеня з 8 гадзін раніцы да 12 гадзін ночы ажыццяўляўся сам перапіс. З 7 да 11 студзеня - праверка правільнасці ўсяго падліку насельніцтва і запаўнення перапісных лістоў.

Меркавалася, што людзей, якія адсутнічаюць на месцы працы ці жылля, перапішуць там, дзе яны знаходзяцца. Вядома, гэта не заўсёды рэалізоўвалася на практыцы. Але хібнасці былі нязначнымі, каб паўплываць на канчатковы вынік.

Як відаць, аднадзённасць перапісу была дастаткова ўмоўнай. Але яна запатрабавала наяўнасці вялізнай, неапраўдана высокай колькасці людзей: для правядзення мерапрыемства прыцягнулі 1 млн 250 тысяч спецыяльных людзей - лічыльнікаў (паводле іншых звестак - 1,1 млн). На аднаго такога супрацоўніка ў сярэднім прыпадала 150 чалавек - і гэта нагрузка за адзін дзень. Для параўнання, для перапісу 1939 года, які праходзіў сем дзён (а ў вясковай мясцовасці - і ўсе дзесяць), спатрэбілася ўсяго 474 тысячы чалавек.

У цэлым мерапрыемства прайшло спакойна. Хаця тры пытанні - пра рэлігію, грамадскую групу і грамадзянства - выклікалі раздражненне і нават страх у некаторых людзей. Так, у некаторых частках краіны папаўзлі чуткі, што вернікаў «будуць абкладваць падаткамі», што тых, хто запісаўся вернікам, «павінныя забраць», што ўсіх нявернікаў «выпаляць фашысты, а вайна хутка будзе», што «вернікаў выселяць з раёна, а дзяцей выкінуць са школы».

У асобных рэспубліках і рэгіёнах людзі адмаўляліся ўдзельнічаць у перапісе - у тым ліку і ў Беларусі. Напрыклад, у Мсціслаўскім раёне БССР аднаасобнік (чалавек, які не ўступіў у калгас) адмовіўся ад перапісу, чатыры разы не пускаў у дом лічыльнікаў. Калі да яго прыйшлі пяты раз, дом быў замкнуты. Яму выламалі акно і знайшлі ў доме пяцярых аднаасобнікаў, якія там схаваліся. Гаспадара дома арыштавалі, а астатнія пагадзіліся перапісацца. На Лепельшчыне ў перапісе адмовілася ўдзельнічаць каля двухсот чалавек. Гэта палічылі дзеяннем контррэвалюцыйнай арганізацыі, якая імкнулася да зрыву перапісу.

Многія праблемы з вынікамі былі выкліканыя няўдалымі фармулёўкамі пытанняў. Прычым фармулявалі іх не дэмографы, а чыноўнікі, уключаныя Сталіным у адпаведную камісію. Так, не былі растлумачаныя найважнейшыя паняцці перапісу. Напрыклад, што шлюб улічваецца незалежна ад таго, ці зарэгістраваны ён. Не ўсе разумелі, каго варта лічыць пісьменным, не было дакладнага вызначэння рэлігіі і многіх іншых тэрмінаў. Як канстатавалі гісторыкі, «вынікам умяшання Сталіна і камісіі было зацягванне падрыхтоўкі перапісу, якая абярнулася пасля надзвычайнай спешкай і непазбежнымі агрэхамі». У асобных дакументах - «Правілах» і «Указаннях» для перапісчыкаў - арганізатары перапісу спрабавалі хаця б часткова выправіць недахопы інструкцыі, сфармуляваныя чыноўнікамі. Але дайшлі гэтыя дакументы не ўсім.

Аднак галоўная праблема была зусім не ў гэтым.

Непатрэбныя вынікі

24 студзеня 1937 года латыш Іван Краваль паведаміў першыя вынікі перапісу Сталіну і яго паплечніку Вячаславу Молатаву (тады старшыні Савета народных камісараў СССР - кажучы сучаснай мовай, прэм'еру). Без уліку супрацоўнікаў НКУС (арганізацыі - папярэдніцы КДБ), вайскоўцаў, пасажыраў цягнікоў і параходаў колькасць насельніцтва СССР склала 156 млн чалавек. У сярэдзіне сакавіка ў дакладзе для гэтых жа двух чалавек былі названыя ўжо поўныя ўдакладненыя звесткі - 162 млн.

Гэта былі далёка не тыя лічбы, на якія разлічвала партыя. Спрабуючы апраўдацца, Краваль пісаў: «У параўнанні з 1926 г. <…> колькасць насельніцтва павялічылася <…> на 15 млн чалавек, або на 10,2%, або ў сярэднім 1% у год. Гэтыя дадзеныя паказваюць, што прырост насельніцтва ў нас значна перавышае тэмпы натуральнага прыросту насельніцтва перадавых капіталістычных краін, напрыклад: Англіі (0,36% у сярэднім за 9 гадоў з 1927 г. па 1935 г.), Германіі (0,58%), Францыі (0,11%), ЗША (0,66% у сярэднім за пяцігоддзе 1930−1934 гг.), роўны італьянскаму (1,02%) і саступае толькі Японіі (1,37%).

Гэта не пераканала ўлады - вынікі перапісу публікаваць не сталі. Іх разаслалі толькі абмежаванаму колу асобаў. Сярод іх былі кіраўнік НКУС Мікалай Яжоў, загадчык аддзела навукова-тэхнічных вынаходак і адкрыццяў Кампартыі Карл Баўман, а таксама намеснік старшыні Камітэта народнага кантролю Якаў Якаўлеў - менавіта ён узначаліў створаную ў студзені камісію па праверцы вынікаў перапісу.

У сакавіку 1937 года Якаўлеў абвінаваціў арганізатараў перапісу ў падтасоўцы звестак. Сярод прэтэнзій было тое, што ў запісцы Краваля не ўлічваліся некаторыя статыстычныя дадзеныя па Казахстане, у пэўных рэгіёнах паказчыкі лічылі не за ўвесь год, а за некалькі месяцаў, і гэтак далей.

Найменшы прырост насельніцтва назіраўся ва Украіне, Казахстане, Паволжы і на Паўночным Каўказе, дзе асабліва лютаваў голад. Але начальства адмаўлялася гэта прызнаваць. Тады ў шэраг рэгіёнаў былі накіраваныя праверкі. Напрыклад, у Казахстан адправілася брыгада пад кіраўніцтвам Івана Вярменічава, аднаго з кіраўнікоў ЦУНГУ, які таксама актыўна ўдзельнічаў у правядзенні перапісу.

Для праверкі выбралі раёны, дзе назіралася найбольшае змяншэнне колькасці ў параўнанні з перапісам 1926 года. Усяго праверылі 23 рэгіёны з агульнай колькасцю насельніцтва 655,9 тысячы чалавек. Дадзеныя правяраліся прыдзірліва, кожны сумнеўны выпадак трактавалі як памылку арганізатараў перапісу. Але нават пры такім падыходзе недаўлік склаў усяго 0,99%. І ўсё ж ва ўмовах тэрору было зразумела, якіх вынікаў чакаюць зверху. Таму ў дакладной запісцы на імя Якава Якаўлева Вярменічаў ацаніў недаўлік па Казахстане ў 4,7%. Імаверна, аналагічна зрабілі і іншыя правяральнікі.

З пункту гледжання кар'еры Вярменічаў дзейнічаў лагічна. У траўні 1937 года яго начальніка Краваля арыштавалі (ужо ў верасні ён быў расстраляны), а Вярменічаў заняў яго месца - і пачаў чысткі і рэпрэсіі ў дачыненні да сваіх нядаўніх калег.

Спатрэбіліся дзесяцігоддзі, каб адкрыць праўду - і ўжо ў 1990-м навукоўцы вызначылі, што агульны недаўлік падчас перапісу 1937-га склаў прыкладна 700 тысяч чалавек, ці 0,43% (што было некрытычна пры згаданым вышэй хаосе з арганізацыяй мерапрыемства).

Тым часам самыя хітрыя статыстыкі ўжо зразумелі, што справа ідзе дрэнна і трэба ратаваць сваё жыццё. У тым жа траўні 1937-га начальнік Ленінградскага абласнога і гарадскога аддзялення ЦУНГУ адправіў наверх заўвагі пра недахопы перапісу. Тон гэтага дакумента яшчэ адносна спакойны. Але ўжо ў чэрвені 1937 года ўсе матэрыялы перапісу загадалі адправіць у спецспектары ЦУНГУ, дзе доступ да дакументаў быў абмежаваны. Чыноўнік, які ў час зарыентаваўся, у жніўні напісаў новы дакумент. Запіска пачынаецца словамі: «Шкодніцкая арганізацыя перапісу насельніцтва 1937 г. прывяла да таго, што частка насельніцтва не ахопленая перапісам».

У першым дакуменце пытанне пра колькасць насельніцтва было толькі невялікім эпізодам. А ў другім аўтар налічыў ужо некалькі груп недавучанага насельніцтва - напрыклад, тых, хто адсутнічаў падчас перапісу на месцы жыхарства або працы і не быў пералічаны ў іншых месцах, а таксама ў транспарце. Паводле версіі складальніка дакумента, адбыўся недаўлік сярод бяспашпартных і непрапісаных, а таксама «сектантаў і іншых асоб, якія ўхіліліся ад перапісу пад уплывам класава-варожай агітацыі». Як адзначалі навукоўцы, «у вылічэннях сваіх аўтар разам з праўдападобнымі (хоць і ўзятымі па максімуме) ацэнкамі выкарыстаў досыць адвольныя экстрапаляцыі паправак на недаўлік».

Важна не гэта, а сама сітуацыя - многія адказныя за перапіс асобы зразумелі, у чым заключаецца прэтэнзія ўладаў, і паспрабавалі вывесці сябе з-пад удару з дапамогай крытыкі калег.

Рэпрэсіі і новыя фальсіфікацыі

Пастановай урада ад 25 верасня 1937 года вынікі перапісу былі абвешчаныя няправільнымі, а сам перапіс - метадычна заганным. Крыху пазней, у снежні таго ж года, у паведамленні пра вынікі выбараў у Вярхоўны Савет СССР гаварылася, што ў краіне нібыта жыве 169 мільёнаў чалавек (а не 162, як сцвярджаў перапіс).

У рэдакцыйным артыкуле «Праўды», які рэагаваў на пастанову, гаварылася наступнае: «Ворагі народа зрабілі ўсё для таго, каб перакруціць сапраўдную колькасць насельніцтва. Яны давалі лічыльнікам шкодніцкія ўказанні, у выніку якіх шматлікія групы грамадзян аказаліся не ўнесенымі ў перапісныя лісты».

«Савецкі народ вельмі свядома паставіўся да гэтага найважнейшага дзяржаўнага мерапрыемства, - пісалі ў яшчэ адным выданні, «Блокноте агитатора», пра перапіс 1937 года. - Аднак гэтая справа была сарваная пагарджанымі ворагамі народа - трацкісцка-бухарынскімі агентамі фашызму, якія прабраліся ў той час у кіраўніцтва ЦУНГУ <…>. Слаўная савецкая разведка, на чале са сталінскім наркамам таварышам М. І. Яжовым, разграміла змяінае гняздо здраднікаў у апараце савецкай статыстыкі»

Рэпрэсій доўга чакаць не давялося, бо яны пачаліся яшчэ раней, у сакавіку таго ж года, працягнуліся летам і атрымалі паскарэнне пасля ўрадавай пастановы.

З пяці кіраўнікоў ЦУНГУ, якія займалі гэтую пасаду ў папярэдняе дзесяцігоддзе, былі расстраляныя ўсе. Гэта Валяр'ян Асінскі, Уладзімір Мілюцін, Сяргей Мінаеў, а таксама ўжо згаданы Іван Краваль і яго наступнік Іван Вярменічаў. Апошняму ўдзел у рэпрэсіях не дапамог. Усе гэтыя людзі занадта шмат ведалі. Акрамя іх была рэпрэсаваная ўся вярхоўка статыстычнага ўпраўлення: даследчыкі называюць дзясяткі прозвішчаў - і гэта толькі вяршыня айсберга.

Былі рэпрэсаваныя і чальцы камісіі па праверцы вынікаў перапісу (у прыватнасці згаданыя Карл Баўман і Якаў Якаўлеў), а таксама сам «доблесны» наркам Мікалай Яжоў.

У 1939 годзе прайшоў новы перапіс, які паказаў неабходныя лічбы: насельніцтва Савецкага Саюза нібыта склала 170,6 млн чалавек - усё яшчэ не 180 млн, якіх патрабавалі за два гады да гэтага, але і не «бездапаможныя» 162. Праўда, і гэтыя афіцыйныя лічбы, відаць, не адпавядалі рэчаіснасці. Тагачасны кіраўнік ЦУНГУ ацаніў колькасць насельніцтва СССР па перапісных лістах у 167,3 млн чалавек.

Уся гэтая гісторыя паказала сутнасць савецкай таталітарнай дзяржавы ў мініяцюры. Паводле спецыялістаў, «усяляк адцягваючы перапіс, які немінуча мусіў паказаць вынікі дэмаграфічнай катастрофы 1933 г., Сталін спачатку сапсаваў праект сваім невуцкім умяшаннем, а потым зваліў віну на статыстыкаў, якія сумленна выканалі свой прафесійны абавязак, але не далі яму жаданай лічбы».

Чытайце таксама