«Я з маленькай краіны, з Беларусі, і я вельмі шмат працавала, каб дасягнуць такога ўзроўню», — кажа ў інтэрв'ю тэнісістка Арына Сабаленка. Між тым сярод еўрапейскіх краін мы займаем 13-е месца па плошчы (або 14-е, калі ўключаць у спіс Казахстан) і 17-е — па колькасці насельніцтва. Але гэта не дапамагае: выраз «маленькая краіна» выкарыстоўваюць у расійскім МЗС, на канале апазіцыйнага палітыка з гэтай краіны Аляксея Навальнага, у артыкулах расійскіх навукоўцаў, у беларускіх прапагандысцкіх газетах і на ТБ. Тон задае Аляксандр Лукашэнка, які аднойчы назваў нашую краіну «кавалачкам зямлі». Тлумачым, адкуль узяўся стэрэатып, што Беларусь — маленькая краіна, і як ён перашкаджае нам жыць.
Са сваіх краін — у чужую
З’яўленне стэрэатыпу пра «маленькую Беларусь» нядзіўнае: ён культывуецца дзесяцігоддзямі. Праўда, назваць адну дакладную дату яго з’яўлення немагчыма. Да гэтага прывёў ланцужок узаемазвязаных падзей.
У далёкім мінулым у нас была свая краіна — беларуска-літоўская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае, якая на піку займала тэрыторыю «ад мора да мора» (ад Балтыйскага да Чорнага). Потым яна аб’ядналася з Польшчай у адзіную федэрацыю — Рэч Паспалітую. Апошняя была далёка не ідэальнай краінай. Але продкі сучасных беларусаў (гаворка пра эліту — у першую чаргу арыстакратыю) успрымалі яе як сваю дзяржаву.
У 1795-м РП захапілі і падзялілі суседнія краіны. Тэрыторыю сучаснай Беларусі анексавала Расія. Цягам наступных дзесяцігоддзяў эліта спрабавала аднавіць РП, падымаючы вызваленчыя паўстанні 1794-га (у канцы існавання краіны) і 1830−1831 гадоў. Пры гэтым адчувалася выразная сувязь з традыцыямі і героямі мінулай эпохі.
Гэтаму дапамагала тая акалічнасць, што нацый у сучасным разуменні гэтага слова яшчэ не існавала. Многія нашыя знакамітыя суайчыннікі (напрыклад, паэт Адам Міцкевіч, лідар аднаго з вызваленчых паўстанняў Тадэвуш Касцюшка і іншыя) былі патрыётамі ўсёй дзяржавы, Рэчы Паспалітай. Яны належалі адначасова некалькім культурам — беларускай, польскай і літоўскай, на аснове якіх фармавалася іх свядомасць, але пры гэтым называлі сябе ліцвінамі і памяталі пра сваё паходжанне (назва «Беларусь» тады яшчэ не замацавалася за тэрыторыяй нашай краіны). «Нарадзіўся я ліцвінам… смуга будучыні яшчэ пакрывае лёс маёй роднай зямлі…» — пісаў Касцюшка расійскаму імператару Аляксандру I.
Уявіць, што ВКЛ ці РП называюць «маленькімі», немагчыма.
Сітуацыя пачала мяняцца ў другой палове XIX стагоддзя, калі пачалося фармаванне беларускай нацыі. Вяхой стаў 1863 год, калі адбылося чарговае, трэцяе па ліку, вызваленчае паўстанне. Яго ўдзельнікі яшчэ змагаліся за Рэч Паспалітую. Але Кастусь Каліноўскі, які ўзначальваў барацьбу на беларускіх землях, быў, бадай, першым, хто загаварыў менавіта пра самастойнасць Беларусі і Літвы.
Да гэтага тэрмін «Беларусь» ужываўся на адносна абмежаванай тэрыторыі. Наогул паняцце «Белая Русь» пачало зрэдку выкарыстоўвацца ў дачыненні да Полаччыны яшчэ ў канцы XVI стагоддзя. Гаворка тады ішла пра тэрыторыі, захопленыя Масквой, вярнуць якія патрабавалі нашыя продкі. У XVII стагоддзі так сталі называць яшчэ і Віцебшчыну з Магілёўшчынай, у XVIII стагоддзі — яшчэ і Міншчыну. У другой палове XIX стагоддзя тэрмін пачаў паступова распаўсюджвацца на ўсю сучасную краіну.
Як адзначаў гісторык Сяргей Абламейка ў кнізе «Каліноўскі і палітычнае нараджэнне Беларусі», менавіта ў 1863-м адбылося нараджэнне беларускай ідэнтычнасці і беларускай нацыі.
У дадатак акурат у другой палове ХІХ стагоддзя з’явіўся гістарычна-ідэалагічны кірунак, які атрымаў назву «заходнерусізм». Яго прадстаўнікі (напрыклад, Міхаіл Каяловіч) лічылі, што беларусы — не асобны народ, а толькі адгалінаваннем рускага этнасу. Гэтыя погляды цалкам адпавядалі ідэалогіі Расійскай імперыі. У афіцыйных дакументах Беларусь называлася «Паўночна-Заходнім краем», адмаўлялася існаванне беларусаў як асобнага народа — бо паводле логікі Расіі гэта была неад’емная яе частка, якую з вялікай цяжкасцю ўдалося вярнуць пад крыло.
Напрыклад, у перапісе насельніцтва 1897 года сярод моваў і моўных груп фігуравала руская, якая потым падзялялася на «вялікарускую», «маларускую» і «беларускую» (у рэальнасці — самастойныя руская, украінская і беларуская мовы).
Пасля паўстання Каліноўскага пачаліся масавыя рэпрэсіі. Пытаннем далейшага лёсу нацыі нашыя продкі не задаваліся 20 гадоў. У выніку на авансцэну выйшлі ўжо іншыя людзі. Не шляхта, што настальгавала па часах ВКЛ і РП, а мяшчане, небагатая інтэлігенцыя і г. д., якія не бачылі пераемнасці з мінулым і не лічылі гэтыя дзяржавы сваімі. Пасля разгрому і рэпрэсій беларускі нацыянальны рух шмат у чым развіваўся з аглядкай на Расію. Толькі ў 1884-м у Пецярбургу пачала выходзіць нелегальная студэнцкая газета «Гоман», якая выступала за аўтаномію Беларусі ў складзе Расіі.
Сваю ролю адыгрывала і палітыка афіцыйнага Санкт-Пецярбурга. У Беларусі не засталося ніводнай вышэйшай навучальнай установы. Да пачатку XX стагоддзя не было ніводнай школы з выкладаннем на беларускай. Да таго ж часу забаранялася друкаванне кніг на роднай мове на лацінцы. А пераважную большасць кніг на кірыліцы не прапускала цэнзура. Фармаванне беларускай ідэнтычнасці адбывалася пад ціскам, не дзякуючы, а насуперак.
Расія, з яе развітай культурай, сістэмай адукацыі, успрымалася як цэнтр культуры, на які варта раўняцца. Доўгія дзесяцігоддзі — аж да 1918 года — беларусы толькі дамагаліся аўтаноміі ў складзе імперыі (а потым рэспублікі). Гэта стварала перадумовы да таго, каб успрымаць сябе «маленькім» народам у параўнанні з народам «вялікім» (гаворка пра краіну пакуль не ішла, у нас яе яшчэ не было). Таксама такая палітыка дазваляла самім рускім лічыць сябе прадстаўнікамі «вялікага» народа ў параўнанні з народамі «маленькімі».
Вяртанне да царскіх часоў
Потым здарылася рэвалюцыя 1917 года, абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі, спроба бальшавікоў перахапіць ініцыятыву, што прывяло да стварэння Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Першапачаткова апошняя аказалася зусім маленькай па плошчы — усяго шэсць паветаў (сучасных раёнаў). У 1920-я гады ў выніку двух «узбуйненняў» тэрыторыя Беларусі павялічылася да 125,8 тысячы квадратных кіламетраў, насельніцтва — да 5 млн чалавек.
Але тады — як да «ўзбуйнення», так і пасля яго — уявіць фразу пра «маленькую краіну» было немагчыма. У грамадстве яшчэ захоўвалася паслярэвалюцыйная рамантыка. Панавала атмасфера інтэрнацыяналізму. У рэспубліках рэалізоўваліся дзяржаўныя праграмы па падтрымцы нацыянальнай культуры (напрыклад, украінізацыя і беларусізацыя). Існавалі надзеі на сусветную рэвалюцыю, якая мусіла ахапіць усе краіны, незалежна ад іх плошчы.
Рэалізацыю гэтых ідэй на практыцы можна ўбачыць на прыкладзе адукацыі. У «Русской истории в самом сжатом очерке» Міхаіла Пакроўскага, адзіным дапаможніку па гісторыі 1920-х, ход падзей разглядаўся з марксісцкага пункту гледжання, праз барацьбу прыгнечаных з прыгнятальнікамі. «У Польшчы ўзбуджэнне прыгнётам самадзяржаўя ўзмацнялася ўсёй сілай нацыянальнай нянавісці прыгнечанага народа да іншаземнага ўрада, які прыгнятаў яго. Польшча, як катаржнік, прыкаваны ланцугом да іншага катаржніка, нехаця падзяляла ўсе лёсы Расіі, аж да імперыялістычнай вайны 1914 г., калі яна пацярпела больш за ўсіх», — пісаў Пакроўскі. Пра паўстанне 1863 года ён дадаваў, што «барацьбу з няшчаснымі польскімі партызанамі малявалі як вайну з нейкай вялікай дзяржавай. У газетах штодня друкаваліся ваенныя зводкі, дзе важна паведамлялася пра бітвы, у якіх з рускага боку быў забіты адзін казак, і да т.п. у дробнай буржуазіі вельмі моцна развіты абарончы патрыятызм <…>. Царскія публіцысты <…> выдатна ўмелі граць на гэтай струнцы рускага дробнага буржуа». Пры такім падыходзе размова пра «малыя» народах была неверагоднай.
Усё пачало мяняцца на мяжы дваццатых-трыццатых гадоў. Нацыянальныя праграмы згарнулі, замест іх пачалася русіфікацыя. Паслярэвалюцыйная рамантыка знікла — пачаліся цяжкія будні: калектывізацыя (стварэнне калгасаў, куды сілком заганялі насельніцтва), індустрыялізацыя (пераход да індустрыяльнага этапу развіцця, звязанага з развіццём прамысловасці) і ўзмацненне рэпрэсій, якія станавіліся ўсё больш масавымі.
А потым пачалося пэўнае вяртанне да палітыкі XIX стагоддзя. У 1938-м навучанне рускай мове ва ўсіх школах нацыянальных рэспублік і абласцей стала абавязковым. Адбыўся паварот у паказе мінулага ў сферы культуры. У 1937-м з’явіўся фільм «Пётр Першы» (за тры гады да гэтага выйшаў аднайменны літаратурны твор Аляксея Талстога). У 1938-м — «Аляксандр Неўскі», потым «Мінін і Пажарскі», «Сувораў». Падчас Вялікай Айчыннай — «Кутузаў» і «Іван Грозны». У згаданым вышэй падручніку Пакроўскага Міхаіл Кутузаў не згадваўся ні разу, Аляксандр Сувораў — двойчы мімаходзь, і без якой-небудзь станоўчай ацэнкі. Цяпер жа ўсе гэтыя гістарычныя асобы сталі нацыянальнымі героямі ўсяго СССР, хоць яшчэ незадоўга да гэтага яны лічыліся прыгнятальнікамі.
У 1941-м, выступаючы на парадзе на Краснай плошчы, Сталін заявіў: «Хай натхняе вас у гэтай вайне мужны вобраз нашых вялікіх продкаў — Аляксандра Неўскага, Дзімітрыя Данскога, Кузьмы Мініна, Дзімітрыя Пажарскага, Аляксандра Суворава, Міхаіла Кутузава!» І толькі потым дадаў: «Хай асланіць вас пераможны сцяг вялікага Леніна!»
Падчас Другой сусветнай Сталін пайшоў і на іншыя крокі, якія ўспрымаліся як вяртанне да мінулага. Былі адроджаныя гвардзейскія палкі (якія існавалі ў імператарскай Расіі), з’явіліся палкаводчыя ордэны (у гонар Суворава, Кутузава і г. д.). У сферы рэлігіі было адноўленае патрыяршаства. У новым савецкім гімне, прынятым у 1943-м замест «Інтэрнацыяналу», з’явіўся радок «Союз нерушимый республик свободных // Сплотила навеки Великая Русь». Гэтым выразна паказвалася, хто ў Саюзе галоўны і знаходзіцца на першых пазіцыях.
Такім чынам дыктатар апеляваў да патрыятычнай ноты. Але гаворка ішла выключна пра рускіх герояў, што часцяком не мелі ніякага дачынення да жыхароў нацыянальных рэспублік (у выпадку Суворава меў месца наўпрост супрацьлеглы прыклад).
Усе гэтыя абставіны сур’ёзна змянілі ракурс успрымання. Як афарыстычна пісаў журналіст Леанід Парфёнаў, «важную ў Пакроўскага тэму расійскага імперыялізму прытушаць, калі былыя калоніі царызму стануць саюзнымі рэспублікамі, іх „уваходжанне“ ў імперыю і „братэрскае яднанне з вялікім рускім народам“ палічаць шляхам да нацыянальнага прагрэсу».
Постімперскі сіндром Расіі і беларусы ў інфармацыйнай прасторы РФ
У выніку гісторыю СССР фактычна замяніла гісторыя Расіі. Дакладней, новы курс пачалі трактаваць выключна з расійскіх пазіцый: уявіць беларускі погляд было немагчыма. Напрыклад, у 1949 годзе за Віленскай езуіцкай акадэміяй не прызнавалася права вышэйшай навучальнай установы толькі таму, што ў яе стварэнні браў удзел кароль Стэфан Баторый. Канстанцін Астрожскі выкрэсліваўся з ліку выбітных дзеячаў на той падставе, што змагаўся «вераломнымі сродкамі» з Маскоўскай дзяржавай «у саюзе з татарамі і лівонцамі» (гаворка пра знакамітую бітву пад Оршай, у якім войска ВКЛ разбіла нашмат большую маскоўскую армію). Пісьменнікі Ян Чачот і Ян Баршчэўскі траплялі ў ранг «чужой» панска-шляхецкай культуры і г. д.
Адыёзны беларускі гісторык Лаўрэнцій Абецэдарскі сцвярджаў у сваёй кнізе «Белорусы в Москве XVII в.: Из истории русско-белорусских связей», што тысячы беларусаў перасяляліся ў Расію выключна добраахвотна, бо гэтая краіна нібыта была іх абаронцай. Хоць у рэальнасці іх зганялі туды сілком. Пераважная большасць з іх больш ніколі не ўбачыла радзімы.
Абецэдарскі стаў адным з аўтараў падручніка па гісторыі БССР, які выйшаў у 1959-м і, вытрымаўшы восем перавыданняў, быў «у страі» да 1989-га. Паводле спецыялістаў, кніга была напісаная «ў адпаведнасці з паноўнымі сярод расійскіх дарэвалюцыйных і савецкіх гісторыкаў поглядамі на Беларусь як Паўночна-Заходні край Расійскай імперыі. Гэтым тлумачыцца той факт, што ў яго змесце надзвычай каротка разглядалася гісторыя беларускіх земляў у часы Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай <…>. Стварэнне ВКЛ і РП разглядалася як захоп заходнерускіх земляў літоўскімі, а затым польскімі феадаламі, а ўключэнне іх у склад Расійскай імперыі — як адназначна станоўчая з’ява для сацыяльна-эканамічнага, культурнага і нацыянальнага развіцця беларускага народа».
Дзівіць і колькасць часу, нададзенага мінуламу нашай краіны. Гісторыя БССР вывучалася на аснове курса па гісторыі СССР у сувязі з вывучэннем яго асобных тэм. То-бок беларускія матэрыялы даваліся ў храналагічнай паслядоўнасці пасля адпаведных тэм па савецкай гісторыі. Калі казаць пра лічбы, то ў 1973/74 навучальным годзе суадносіны савецкіх тэм да беларускіх былі 238 гадзін да 29. У 1980/81 — 236 да 31.
«У беларускай школе нас заўсёды вучылі, што Беларусь — маленькая краіна, што нас мала», — успамінаў беларускі пісьменнік Павел Касцюкевіч, які нарадзіўся ў 1979-м і пайшоў у школу ў сярэдзіне 1980-х. Пры такім фармаце выкладання матэрыялу — калі ў беларусаў забралі амаль усю іх гісторыю і культуру — гэта было нядзіўна.
Дарэчы, гэтая праблема была далёка не ўнікальным беларускім кейсам: да прыкладу, на яе ж — стаўленне да сваёй краіны як да «маленькай» — скардзіліся грузіны.
З моманту сталінскага ідэалагічнага павароту і да распаду СССР прайшло больш чым паўстагоддзя, па падручніку Абэцэдарскага вучыліся 40 гадоў. За гэты час вырасла некалькі пакаленняў людзей, для якіх уяўленне пра Беларусь як пра «маленькую краіну» ўвайшло ў падсвядомасць. Сярод такіх, несумненна, быў і Аляксандр Лукашэнка.
Пасля распаду СССР падручнікі памяняліся. Але Беларусь засталася ў расійскай інфармацыйнай прасторы: з расійскімі тэлебачаннем, газетамі, часткова — радыё. Між тым сучаснае расійскае грамадства цяпер перажывае класічны постімперскі сіндром — тыповую рэакцыю на распад старой імперыі, для іх мы застаёмся «малодшымі братамі». Што да беларусаў, то адны спажываюць гэтую прадукцыю (тым больш што яе працягвае трансляваць і дзяржпрэса), а іншыя паўтараюць фразу-мантру пра «маленькую краіну» на аўтамаце, не асабліва ўдумваючыся ў яе сэнс.
Выхад з расійскага інфармацыйнага парадку дня — адзіны шанец, што выраз «маленькая краіна» знікне ў мінулым, а беларусы зразумеюць, хто яны насамрэч. Без гэтага паўнавартаснае самастойнае развіццё немагчымае.
Чытайце таксама
