У канцы года «Люстэрка» па традыцыі выбрала яго герояў. У галасаванні, якое мы правялі ў рэдакцыі, кожны мог прапанаваць уласныя варыянты. У выніку з прыкметным адрывам перамог зборны вобраз неабыякавых беларусаў. Гаворка пра тых, хто, нягледзячы на ўсе складанасці, рызыку і страх, не гатовы мірыцца з падманам, несправядлівасцю і злачынствамі, якія адбываюцца ў нашай краіне. У гэтым тэксце мы прыводзім некалькі прыкладаў людзей, якіх мелі на ўвазе, галасуючы менавіта так.
Тыя, хто дапамагае палітвязням і ахвярам рэпрэсій
Адной з галоўных трагедый беларускага грамадства апошніх гадоў застаецца рэкордная колькасць палітвязняў. Нягледзячы на тое, што тэрміны многіх асуджаных па звязаных з палітыкай справах заканчваюцца і яны выходзяць на волю, гэты паказчык апошнім часам стабільна застаецца на ўзроўні каля 1,5 тысячы чалавек. Пры гэтым важна разумець, што афіцыйны спіс людзей, якіх праваабаронцы прызналі палітвязнямі, значна адрозніваецца ад рэальнай колькасці тых, хто знаходзіцца за кратамі праз грамадзянскую пазіцыю. Паводле ацэнкі прадстаўніцы Аб’яднанага пераходнага кабінета па сацыяльных пытаннях Вольгі Гарбуновай, апошніх можа быць прыкладна ў тры разы больш і — каля 5 тысяч.
Тысячы беларусаў не дазваляюць грамадству і палітыкам забыцца на гэтую катастрафічную сітуацыю — а таксама дапамагаюць палітвязням у той ступені, у якой гэта цяпер магчыма. Адным з апошніх (але ўсё яшчэ не адзіным) інструментам такой падтрымкі застаюцца грашовыя зборы.
Улетку незалежныя медыя правялі марафон салідарнасці «Нам не ўсё роўна», ініцыяваны ўжо згаданай Вольгай Гарбуновай. Падчас гэтага мерапрыемства неабыякавыя беларусы адпраўлялі грошы на дапамогу палітвязням і іх сем’ям. У выніку ўдалося сабраць больш за 574 тысячы еўра — паводле словаў Гарбуновай, данаты паступілі ад 11 400 чалавек. На цяперашні момант вялікая частка сродкаў ужо пераведзеная арганізацыям, якія накіруюць гэтыя грошы адрасатам. Прысвечаныя марафону матэрыялы на сайце, пасты ў сацыяльных сетках і мэсэнджарах аднаго толькі «Люстэрка» сабралі больш за 4 мільёны праглядаў. Усё гэта дэманструе, што нават праз тры гады няспынных рэпрэсій салідарнасць у беларускім грамадстве застаецца на высокім узроўні.
Пры гэтым грошы на дапамогу палітычным зняволеным пераводзяць не толькі ў межах такіх маштабных акцый — гэта перманентны працэс. Адзін з апошніх прыкладаў — 14 з лішнім тысяч еўра, якія сабралі для асуджаных на велізарныя тэрміны музыкаў калектыву Tor Band.
Відавочна таксама, што ўлады такая салідарнасць раздражняе — і яны робяць усё, каб палітвязні не адчувалі гэтай падтрымкі. Многіх з іх пазбаўляюць права на кантакт з вонкавым светам, пра цэлы шэраг людзей нічога не вядома многія месяцы: з лета няма інфармацыі пра Віктара Бабарыку, з лютага няма вестак пра Марыю Калеснікаву, амаль год няма сувязі з Мікалаем Статкевічам і Максімам Знакам. А зусім нядаўна былі затрыманыя арганізатары сэрвісу для адпраўкі лістоў у калоніі «Письмо.бел».
Апошні год даказаў, што, нягледзячы на ўсе гэтыя злачынныя і антыгуманныя меры, тысячы беларусаў застаюцца салідарныя з людзьмі, якія трапілі за краты за свае перакананні.
Праваабаронцы
Паралельна ўлады спрабуюць як мага мацней абмежаваць доступ людзей да інфармацыі пра палітвязняў у цэлым. Большая частка палітычных працэсаў праходзіць у закрытым рэжыме — а таму грамадскасць не можа даведацца, што менавіта інкрымінуюць людзям. Пра значную колькасць беларусаў, якіх пераследуюць за іх погляды, можа наогул быць невядома — калі пра арышты не паведамляюць прапагандысты ці рэсурсы сілавікоў, а блізкія не наважваюцца расказаць пра такія выпадкі.
У гэтых умовах вялікае значэнне мае праца беларускіх праваабаронцаў. Знаходзячыся як за межамі, так і ўнутры краіны, яны здабываюць бедную, але вельмі каштоўную інфармацыю пра ахвяраў рэжыму. Без іх працы пра маштабы рэпрэсій і парушэнняў правоў чалавека ў Беларусі было б вядома непараўнальна менш.
Праца праваабаронцаў тым больш каштоўная з улікам небяспекі, якую нясе для людзей, што ёю займаюцца. У сакавіку гэтага года быў абвешчаны прысуд па «справе „Вясны“» — палітычным працэсе, падчас якога ўлады адправілі за краты актывістаў аднайменнага праваабарончага цэнтра: лаўрэата Нобелеўскай прэміі міру Алеся Бяляцкага (атрымаў 10 гадоў калоніі), Уладзіміра Лабковіча (7 гадоў) і Валянціна Стэфановіча (9 гадоў). Іх калегу Дзмітрыю Салаўёву, які з’ехаў за мяжу, завочна далі 8 гадоў. Таксама праваабаронцам прызначылі штраф агульнай сумай больш за мільён рублёў.
Летам асудзілі праваабаронцу Насту Лойка — заснавальніцы арганізацыі Human Constanta выставілі абвінавачванне ў распальванні варожасці праз справаздачу, у якой давалася крытычная ацэнка працы супрацоўнікаў міліцыі. У выніку ёй прызначылі 7 гадоў калоніі.
Сілавікі не перастаюць ціснуць і на тых праваабаронцаў, што ўжо адбылі свае тэрміны. Так, кіраўнік гомельскай «Вясны» Леанід Судаленка, які выйшаў летам з калоніі пасля трохгадовага зняволення, амаль адразу пасля вызвалення з’ехаў з Беларусі. Аднак ужо ў лістападзе супраць экс-палітвязня завялі новую крымінальную справу — гэтым разам за садзейнічанне «экстрэмісцкай» дзейнасці. Днямі стала вядома, што сілавікі прыходзілі па месцы яго рэгістрацыі з ператрусам, а на яго зямельны ўчастак наклалі арышт.
На гэтым фоне дзейнасць беларускіх праваабаронцаў, якія застаюцца ў Беларусі, выглядае яшчэ больш гераічнай.
Палітыкі і дэмакратычныя актывісты
Праз больш чым тры гады пасля масавых пратэстаў можа падацца, што беларускі дэмакратычны рух — у крызісе. Палітычныя аналітыкі кажуць пра змяншэнне ўплыву Святланы Ціханоўскай і яе Кабінета ўнутры краіны, паралельна з гэтым працягваюцца рознагалоссі і нават гучныя скандалы ўнутры саміх дэмсілаў. Пры гэтым зрухаў у пытанні вырашэння палітычнага крызісу ў Беларусі ці хаця б палягчэння лёсу палітвязняў не відаць.
Але ў той жа час сама наяўнасць нашага шырокага дэмакратычнага руху, які дабіўся міжнароднага прызнання, застаецца найважнейшым дасягненнем для беларусаў. Пра «ўнікальны мандат Ціханоўскай» кажуць усё тыя ж аналітыкі — і гэты самы мандат дазваляе ўплываць на шэраг важных для грамадства пытанняў. У прыватнасці, дэмсілам пакуль удаецца не дапусціць ураўноўвання абмежавальных мер для беларусаў з тымі, што прынятыя ў дачыненні да расіян. І ў цэлым наратыў дэмакратычных актывістаў пра тое, што суўдзельнікам агрэсіўнай вайны Расіі супраць Украіны з’яўляецца Аляксандр Лукашэнка і яго рэжым, але не беларускі народ, знаходзіць водгук у заходніх краінах.
Паралельна Ціханоўская і іншыя палітыкі ў эміграцыі прымаюць на сябе ролю прадстаўніцтва беларускай дыяспары, якая пасля выбараў 2020 года значна вырасла і цяпер, імаверна, налічвае сотні тысяч чалавек толькі ў краінах ЕС. У прыватнасці, пасля чарговых абмежаванняў, уведзеных уладамі супраць тых, хто з’ехаў, а менавіта забароны на выдачу пашпартоў у дыпламатычных установах Беларусі за мяжой, Аб’яднаны пераходны кабінет узяў на сябе лабіяванне спосабаў вырашэння праблемы. Гаворка пра выдачу беларусам пашпартоў замежніка за мяжой і беспрэцэдэнтны праект пашпарта Новай Беларусі.
Дэмсілы працягваюць адыгрываць і каардынавальную ролю для беларусаў унутры краіны. Прынамсі, Святлана Ціханоўская і ініцыятыва «Сумленныя людзі» прапанавалі грамадзянам спосабы рэагавання на адзіны дзень галасавання, які пройдзе ў краіне ў наступным годзе.
Шматлікія сустрэчы прадстаўнікоў Кабінета з заходнімі палітыкамі дазваляюць з высокай доляй імавернасці казаць пра тое, што вынікі парламенцкіх выбараў прызнаныя не будуць і не прывядуць да паўтарэння сцэнараў папярэдніх гадоў, калі з цягам часу Лукашэнку ўдавалася пачаць замірэнне з Захадам.
Што да ўнутраных канфліктаў у дэмсілах, то, відаць, некаторыя крокі для іх вырашэння ўжо робяцца. У прыватнасці, у канцы года ў Кіеве з ініцыятывы палка Каліноўскага прайшла канферэнцыя «Шлях да волі», на якой былі выпрацаваныя асновы супрацоўніцтва розных дэмакратычных рухаў.
Вялікую працу робіць фонд BYSOL, які, апроч іншага, эвакуюе з краіны беларусаў, якім пагражае пераслед па палітычных матывах. Як у канцы гэтага лета расказаў яго сузаснавальнік Андрэй Стрыжак, з пачатку 2021 года арганізацыя дапамагла пакінуць Беларусь больш чым тысячы чалавек.
Адсутнасць гучных поспехаў, безумоўна, не можа не ціснуць на дэмсілы. Але само захаванне структур, якія з’явіліся пасля 2020-га, і іх актыўнасць пасля трох цяжкіх гадоў можна лічыць важным дасягненнем. А стаяць за ім неабыякавыя людзі — палітыкі і актывісты.
Дзеячы культуры — у эміграцыі і ўнутры краіны
Адной са сфераў, якія трапілі пад удар рэпрэсій пасля 2020 года, была культура. Пераважная частка незалежных ініцыятываў была закрытая, многія дзеячы, якія падтрымалі патрабаванні пратэстоўцаў, былі вымушаныя з’ехаць за мяжу, іншыя трапілі за краты (як, напрыклад, ужо згаданыя музыкі з Tor Band ці памерлы ў зняволенні мастак Алесь Пушкін). Паралельна ўлады прызнаюць экстрэмісцкімі творы беларускіх класікаў, а частку прыбіраюць са школьнай праграмы.
Тым не менш беларуская культура працягвае жыць — як у эміграцыі, так і ў Беларусі.
Да прыкладу, закрытае ўладамі выдавецтва «Янушкевіч» аднавіла працу за мяжой. Працягваецца ўручэнне найбуйнейшай незалежнай літаратурнай узнагароды краіны — прэміі Гедройця, сёлета ўрачыстая цырымонія прайшла ў польскім Гданьску.
Мноства музыкаў, якія з’ехалі за мяжу, працягвае запісваць новыя песні і альбомы і даваць канцэрты — у асноўным у краінах, дзе вялікая беларуская дыяспара. Існуюць і вялікія фестывалі нашай культуры — напрыклад, у ліпені ў Польшчы чарговым разам прайшоў фэст Tutaka, які стаў спадчыннікам легендарнага «Басовішча».
У эміграцыі працягвае існаваць і беларускі незалежны тэатр. У розных гарадах Еўропы можна паглядзець выступы гурта «Свабодныя Купалаўцы» — былой трупы Купалаўскага тэатра, у якую ўваходзяць яго супрацоўнікі, што звольніліся ў 2020-м на знак пратэсту. У Польшчы створаная ініцыятыва Inexkult, якая арганізуе беларускія пастаноўкі і дабіваецца адкрыцця беларускага тэатра ў Варшаве. А ў прэстыжным лонданскім тэатры Барбікан восенню прайшла прэм’ера спектакля Беларускага свабоднага тэатра «Дзікае паляванне караля Стаха» паводле аднайменнай аповесці Уладзіміра Караткевіча.
Нават такі залежны ад фінансаў від мастацтва, як кінематограф, працягвае існаваць. Дакументальны фільм «Радзіма» Ганны Бадзяка і Аляксандра Міхалковіча пра ролю гвалту ў беларускім грамадстве быў намінаваны на «еўраоскар» — галоўную прэмію Старога Свету European Film Awards (праўда, у выніку ўсё ж саступіў іншай стужцы). Пасля фактычнага знішчэння фестывалю «Лістапад» яго ролю ўзялі на сябе незалежныя форумы: сёлета дзявяты раз анлайн і афлайн прайшоў фестываль кіно паўночных і балтыйскіх краін «Паўночнае ззянне», а ў Польшчы правялі фестываль беларускага кіно Bulbamovie.
Шэраг ініцыятываў працягвае працаваць і ўнутры краіны — мы б з радасцю згадалі і тут канкрэтныя прыклады, аднак не можам гэтага зрабіць з меркаванняў бяспекі. На жаль, развіццё беларускай культуры само па сабе можа стаць прычынай пераследу з боку ўладаў, што вельмі яскрава ілюструе рэчаіснасць сённяшняй Беларусі.
Усё вышэйпералічанае — толькі малая частка таго, што робяць у сферы культуры беларусы, якія застаюцца неабыякавымі да таго, што адбываецца ў краіне і вакол яе. Іх праца дапамагае айчыннаму мастацтву выжыць, мабыць, у самыя цяжкія яго часы ў найноўшай гісторыі.
Беларускія добраахвотнікі ва Украіне
У 2022-м менавіта гэтых людзей мы адзначылі асобна як герояў года. З пачаткам расійскай агрэсіі многія беларусы сталі на абарону Украіны — і дапамаглі нашай паўднёвай суседцы выстаяць у самыя цяжкія моманты вайны, а потым і вярнуць пад кантроль Кіева частку захопленых Крамлём тэрыторый.
2023 год не быў такі багаты на падзеі на фронце, як папярэдні. Абодва бакі спрабавалі праводзіць наступальныя кампаніі, але дамагчыся значных поспехаў нікому не ўдалося. А да канца года вайскоўцы і палітыкі наогул загаварылі пра «замарозку» канфлікту ці «пазіцыйны тупік» з прычыны таго, што ні адзін з праціўнікаў не можа дабіцца вырашальнай перавагі.
На гэтым фоне тым важнейшым выглядае працяг барацьбы беларускіх добраахвотнікаў за свабоду Украіны. Гэта не проста прыклад неабыякавасці: нашыя суайчыннікі, якія ўступілі ў шэрагі УСУ, рызыкуюць самым дарагім — жыццём — у надзеі дапамагчы суседзям даць рады агрэсару і тым самым наблізіць усталяванне справядлівасці ў Беларусі.
І без таго немалы спіс беларусаў, якія загінулі падчас абароны Украіны, сёлета, на жаль, папоўніўся. У студзені ў баях пад Вуглядарам загінуў Эдуард Лобаў, былы актывіст «Маладога фронту» і палітвязень, які адседзеў амаль чатыры гады пасля прэзідэнцкіх выбараў 2010 года.
У красавіку стала вядома пра гібель ураджэнца Беларусі Данііла Ляшука — ён ваяваў на Данбасе яшчэ з 2014 года, пасля чаго атрымаў 10 гадоў за злачынствы, якія здзейсніў у складзе батальёна «Тарнада». Але ў 2022-м зноў стаў на абарону Украіны.
У траўні полк Каліноўскага паведаміў пра страты ў батальёне «Волат» падчас баёў у Бахмуце: пра гібель аднаго байца, знікненне яшчэ чатырох. Пазней каліноўцы пацвердзілі гібель апошніх. Потым стала вядомае імя аднаго з загінулых — ім быў 49-гадовы Міраслаў Лазоўскі, адзін з сябраў «Беларускага аб’яднання вайскоўцаў» (створанай у 90-я патрыятычнай арганізацыі вайскоўцаў) і заснавальнік «Белага легіёна».
У кастрычніку таксама стала вядома пра гібель 31-гадовага байца батальёна «Тэрор» Паўла Горбача. Мужчына ўдзельнічаў у пратэстах 2020 года, быў вымушаны з’ехаць з краіны, працаваў дальнабойшчыкам у Польшчы. А пасля пачатку расійскага ўварвання ва Украіну паехаў туды ваяваць. Быў камандзірам разведкі ў батальёне «Тэрор», удзельнічаў у баях на поўдні Украіны і вызваленні Херсона.
Паводле падлікаў праекта «Слово і діло», на пачатак кастрычніка ва Украіне за 2022−2023 гады загінула больш за 40 беларускіх добраахвотнікаў. Усе гэтыя людзі — бясспрэчныя героі для нашай краіны, якія не засталіся абыякавымі да аднаго з галоўных злачынстваў XXI стагоддзя.
Тыя, хто працягвае чытаць і глядзець незалежныя медыя
У 2023 годзе ўлады працягнулі барацьбу з незалежнымі СМІ. Іх яшчэ ўносяць у разнастайныя «экстрэмісцкія» спісы, супрацоўнікаў па-ранейшаму падвяргаюць крымінальнаму пераследу. У выніку ў справаздачы міжнароднай арганізацыі «Рэпарцёры без межаў» Беларусь заняла трэцяе месца ў свеце па колькасці зняволеных журналістаў. Нашая краіна «саступае» па гэтым паказчыку толькі Кітаю і М’янме і «апярэджвае» такія краіны, як Расія, Іран і Эрытрэя. Усяго ў зняволенні ў нашай краіне знаходзяцца 39 журналістаў.
Пад удар сёлета трапіла і «Люстэрка». У чэрвені нашае медыя без суда, толькі па рашэнні МУС, было прызнанае «экстрэмісцкім фарміраваннем» (раней статус «экстрэмісцкіх» атрымалі толькі нашыя матэрыялы). Такім чынам улады спрабуюць перашкодзіць нам расказваць праўду пра падзеі, якія адбываюцца ў краіне — цяпер адказнасць за кантакт з намі можа быць нават крымінальнай. Тут мы падрабязна расказвалі, як цяпер можна перадаць інфармацыю рэдакцыі, каб гэта было бяспечна.
Паралельна ўлады спрабуюць перарэзаць доступ да нашых матэрыялаў — апошнія месяцы нашыя дамены, з дапамогай якіх матэрыялы «Люстэрка» можна чытаць з Беларусі, блакуюцца практычна штодня.
Але ёсць і добрая навіна — усё гэта практычна ніяк не адбілася на вашым даверы да нас. З 1 снежня 2022 да 1 снежня 2023 года толькі на сайце ў нас было 458 053 670 праглядаў. Нашыя матэрыялы на іншых платформах вы таксама прачыталі і паглядзелі сотні мільёнаў разоў.
Нягледзячы на статус «экстрэмісцкага фармавання», вы працягваеце дапамагаць нам расказваць пра тое, што адбываецца ў Беларусі, дзелячыся інфармацыяй і адгукаючыся на нашыя пошукі. Вось толькі некалькі прыкладаў матэрыялаў, якія мы зрабілі з вашай дапамогай за апошні час: пра тое, што расказваюць прапагандысты на сустрэчах са студэнтами, пра праверкі сілавікоў на мяжы, пра ўведзеныя праверкі на «добранадзейнасць» падчас прыёму на працу, пра смерць шасцікласніцы на ўроку ў гімназіі ў Гродне, пра прапагандысцкі абсурд, у які вераць беларусы, пра рэальнае фінансавае становішча людзей на фоне заяваў уладаў пра рост даходаў.
Мы выдатна разумеем, як цяжка вам можа быць працягваць чытаць і глядзець «Люстэрка» і іншыя незалежныя медыя. І таму дзякуем вам за неабыякавасць і за тое, што вы працягваеце заставацца з намі, — для нас вы героі.
Людзі, якія проста цяпер не робяць усяго вышэйпералічанага, але ўнутры не змірыліся з беззаконнем і хочуць жыць у дэмакратычнай краіне
Пералічыць усіх неабыякавых людзей у гэтым тэксце проста немагчыма — вышэй мы прывялі толькі некалькі прыкладаў. Але ёсць яшчэ адна важная група, якую мы лічым важным згадаць, — нягледзячы на тое, што гэтыя людзі, хутчэй за ўсё, нават не прачытаюць гэтых радкоў.
Любое дзеянне, якое супярэчыць палітыцы беларускіх уладаў, цяпер нясе пагрозу і рызыку для людзей, якія знаходзяцца ў краіне. Нават за «няправільны» лайк або каментар можна трапіць за краты. Сістэма не збіраецца спыняць пераслед нязгодных, а машыне рэпрэсій патрэбныя ўсё новыя ахвяры — і сілавікі працягваюць лёгка іх знаходзіць, бо 2020 год паказаў, што з рэжымам Аляксандра Лукашэнкі не згодныя мільёны беларусаў.
У гэтых умовах захаванне ўнутранай нязгоды з беззаконнем, якое ўлада зрабіла нормай, нават без нейкіх актыўных дзеянняў — ужо вялікі ўчынак.
Мы хочам выказаць сваю падтрымку ўсім, каму неабыякавае тое, што адбываецца з нашай краінай у апошнія гады, — дзякуючы вам нават у гэты цёмны час мы захоўваем надзею, што хлусня не ператворыцца ў ісціну, а дэмакратычныя змены ў Беларусі — не фантастыка, а непазбежная будучыня.
Чытайце таксама
