Пасля падзей 2020 года тэатральная менеджарка Вольга Кулікоўская стаяла ля вытокаў стварэння трупы «Купалаўцы», у якой аб’ядналіся звольненыя з тэатра акторы. Пазней стала дырэктарам трупы. Паразмаўлялі з ёй пра прыход у Купалаўскі, спробы стварыць стацыянарны тэатр ва Украіне і пераезд у Польшчу. У працэсе гутаркі высветлілася, што Вольга ўжо не так шчыльна працуе з трупай і развівае свой новы праект INEXKULT. Пра ўсё гэта мы і пагаварылі.
«Часам тэатр нагадваў мне гуму, на якую чым мацней націскаеш, тым мацней яна цябе выпіхвае з гэтай сістэмы»
— Як і чаму вы трапілі ў Купалаўскі?
— Гэта вельмі смешная гісторыя. Да таго часу я працавала ў розных камерцыйных праектах і вырашыла, што хачу паўгода адпачыць і нідзе не працаваць. Але выпадкова ўбачыла цікавую вакансію ад Купалаўскага, звязаную з піярам. Мне хацелася, каб тэатр стаў больш адкрыты гледачу і больш зразумелы. Вырашыла, што за пару месяцаў зраблю для тэатра добры праект і пайду. Бо па ўзроўні заробкаў для мяне гэта было як валанцёрства. Прыйшла на сумоўе да Мікалая Мікалаевіча Пінігіна (галоўны рэжысёр Купалаўскага ў 2008−2020. — Заўв. рэд.) і Паўла Іванавіча Палякова (дырэктар тэатра ў 2009−2018 гадах. — Заўв. рэд.) — і мяне ўзялі. Гэта быў 2017 год.
Але праца аказалася складанейшай, чым мне здавалася. Я не магла яе пакінуць, пакуль не зрабіла тое, што хацела. А на гэта пайшло вельмі шмат часу.
— Хто вы па адукацыі?
— Па першай — ландшафтны архітэктар, інжынер. Пасля скончыла Акадэмію мастацтваў, факультэт дызайну і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, і вывучылася на спецыяліста па літаратурнай працы на журфаку БДУ. Таксама прайшла навучанне па праграме MBA. Але лічу сябе інжынерам па складзе розуму.
— Вы прыйшлі ў дастаткова кансерватыўны тэатр са сваімі традыцыямі…
— Было вельмі складана. У тэатры дзве часткі — творчая і адміністрацыйная. Дык вось Купалаўскі з пункту гледжання адміністрацыйнай установы і адміністрацыйных працэсаў быў невымоўна цяжкай арганізацыяй, дзе было амаль немагчыма ажыццяўляць нешта новае. Часам тэатр нагадваў мне гуму, на якую чым мацней націскаеш, тым мацней яна цябе выпіхвае з гэтай сістэмы.
Адначасова тэатр — гэта самае чалавечае, што можа існаваць. Так, там дзейнічаюць нейкія інструкцыі ці дамоўленасці. Але вельмі істотна мець чалавечы кантакт. Калі ў патрэбны момант з кімсьці не паразмаўляць, то ўсё можа разбурыцца. Мне было цікава даведвацца і пра гэты бок працы.
— Што вы паспелі зрабіць да 2020 года?
— Калі шчыра, кепска памятаю. Спрацоўвае псіхалагічная самабарона: тое, што было ў Беларусі, здаецца, адбывалася ў іншым жыцці.
Я была кіраўніком аддзела развіцця Купалаўскага, які сама стварыла і сама набірала туды людзей. Што мы паспелі? Перш за ўсё — павялічылі продажы білетаў, асабліва вясной і летам. Рост даходзіў на 40%. Гэта асноўны момант, які можа аб’ектыўна паказаць працу аддзела. Мы сталі больш адкрыта працаваць са СМІ і стараліся пераканаць калектыў тэатра, што гэтая праца патрэбная. Адзначылі 100-ы сезон Купалаўскага ў Аляксандраўскім скверы, стварылі тэатральны часопіс «Купалаўскі». Спрабавалі звесці творцаў-тэатралаў з іншымі асобамі. Напрыклад, зрабілі сустрэчу Мікалая Пінігіна з гледачамі ў ОК16 (прастора на Кастрычніцкай вуліцы. Пасля выбараў 2020 года спыніла існаванне. — Заўв. рэд.) Мы змаглі зняць пэўную ізаляцыю, што існавала вакол Купалаўскага.
— А што не зрабілі ці не паспелі?
— Мы знаходзіліся ўнутры працэсу. Усё ішло добра і развівалася далей. Купалаўскі чакала светлая будучыня, якую ў нас забралі. З таго, што не адбылося… Напрыклад, мы каля года сустракаліся з тэатральным крытыкам Аляксеем Стрэльнікавым (трагічна загінуў у 2022 годзе. — Заўв. рэд.) і абмяркоўвалі план стварэння тэатральнай школы пры Купалаўскім. Гэта быў доўгі-доўгі працэс, мы запрашалі экспертаў. Урэшце дамовілася са спадаром Латушкам, што нам пад гэта дадуць Малую сцэну. На жаль, той мары мы так і не ўвасобілі.
— У 2019-м Латушку прызначылі дырэктарам Купалаўскага. З кім вам было цікавей і прасцей працаваць — з ім ці з Паляковым?
— (Паўза.) Скажу так: і з тым, і з тым. З Паляковым было цікавей, бо ён браў мяне на працу. У яго з’явілася патрэба ў зменах, ён быў гатовы рызыкаваць. Напрыклад, шмат часу пайшло на тое, каб рэжысёры і акторы дазволілі прысутнічаць на рэпетыцыях фатографу. Цяпер гэта падаецца дробяззю, але тады Купалаўскі быў вельмі закрытым, стаўленне людзей трэба было мяняць. Мы абмяркоўвалі з Паляковым, як рэалізаваць шэраг ідэй на практыцы, каб не было канфліктаў у калектыве. Над гэтымі пытаннямі мы шмат працавалі і з Пінігіным.
З Латушкам было па-іншаму. Але ён знайшоў дадатковае фінансаванне, з’явілася больш рэсурсаў на піяр і іншыя праекты. У такіх умовах можна было зрабіць больш, чым раней.
— Існавала хоць нейкая імавернасць вашага адыходу з тэатральнай сферы летам 2020-га?
— Тэатр я збіралася пакідаць, але не летам, а яшчэ зімой 2020 года. Мне здавалася, што я ўжо не магу працаваць так, як хачу, не маю прафесійнай рэалізацыі. Ды і фінансавай — усе ведаюць, якія заробкі у культуры. Працаваць стала складана. Падумала, што лепш пайсці. Але Мікалай Мікалаевіч прапанаваў застацца: «Давай пашукаем іншыя формы тваёй працы. Можа, рэалізуеш сябе па-іншаму». Так я стала яго памочніцай. Але потым надышоў кавід. Па вялікім рахунку, на той пасадзе я і не папрацавала.
Аднак калі пачаўся крызіс 2020-га, у мяне ўжо не стаяла пытанне, ісці ці заставацца. Ведала, што застаюся.
«Мы напісалі ліст Уладзіміру Зяленскаму, каб нам далі для працы гэтую сцэну»
— Калі вы сталі дырэктарам «Купалаўцаў»?
— Фармальна — у той момант, калі ў Кіеве была зарэгістраваная недзяржаўная арганізацыя «Купалаўцы».
— «Купалаўцы» знаходзіліся ў Беларусі адзін паўнавартасны сезон: з лета 2020-га да выхаду праекта «Я гавару», які прэзентавалі ў ліпені 2021-га. Калі з краіны з’ехалі вы?
— Напэўна, я з’ехала першая ці адна з першых: якраз летам 2021-га. Паехала на месяц у Кіеў, каб адпачыць. З’язджаць не збіралася. Але неўзабаве пасля прыезду сустрэлася з прадстаўнікамі ўкраінскага Гётэ-інстытута, і мы адразу пачалі дамаўляцца на праекты для «Купалаўцаў». Пачалася праца, і стала ясна, што весці адміністрацыйную дзейнасць трэба ўжо не ў Беларусі.
— Да вайны, у 2020-м і 2021-м, беларуская тэма была на слыху. Ці была магчымасць у «Купалаўцаў» актыўней заявіць пра сябе на міжнародным узроўні, трапляць на заходнееўрапейскія фестывалі?
— Безумоўна. Але тут пытанне мэты. Не варта параўноўваць «Купалаўцаў» з тым жа Свабодным тэатрам. Восенню і зімой 2020-га калектыў шмат куды клікалі, але мы адмаўляліся нават ад паездак у Польшчу. Лічылі, што ў гэты момант нельга выязджаць. Думалі: калі ў СМІ з’явіцца навіна пра гастролі, то беларусы падумаюць, што «Купалаўцы» з’ехалі, а гэта будзе вельмі дэматываваць тых, хто застаўся.
— Калі летам 2021 года вы з’ехалі, гэтая міжнародная цікавасць яшчэ існавала?
— Так.
— Чаму вы не зрабілі на яе стаўку?
— Бо вырашылі арыентавацца на ўкраінскую і беларускую аўдыторыю і стварыць стацыянарны тэатр. З Кіева я пераехала ва Львоў, дзе мяне вельмі цёпла сустрэў тагачасны
З Андрэем мы напісалі ліст Уладзіміру Зяленскаму, каб нам далі для працы гэтую сцэну. У лістападзе 2021-га прыйшоў адказ, прычым ад Сухапутных войскаў Украіны, бо будынак належаў не Міністэрству культуры, а Міністэрству абароны. Гэтую пляцоўку нам перадалі, пасля чаго пачаліся вельмі доўгія бюракратычныя працэсы. Але ў снежні я ўжо была на 100 адсоткаў упэўненая, што ўсё будзе добра. Таксама
Такіх умоваў мы нідзе больш не мелі, бо ніякая трупа не зможа ўвайсці ў звычайны тэатр на сталую працу. Усе ведаюць, што для актораў гэта як дом. Ніхто не пусціць на сваю кухню яшчэ адзін калектыў.
Да вайны я адчувала асалоду, калі чула ў Львове беларускую мову. Разумела, што «Купалаўцы» могуць стаць тэатрам не толькі для дыяспары, а паўнавартасна ўвайсці ў культурную матрыцу горада.
Рэалізацыя такой мары на практыцы была вельмі блізкая, але пачалася вайна.
— Вы яе сустрэлі ва Украіне?
— Не, з часткай калектыву я была на гастролях у Германіі. Іншыя «Купалаўцы» рэпетавалі ў польскім Любліне спектакль «Дзяды». Аднак праз тыдзень усе рахункі нашай украінскай арганізацыі былі заблакаваныя. Стала зразумела, што ў Львове нічога ўжо не будзе.
— Калі гэта не камерцыйная таямніца, шмат грошай страцілі?
— Нармальна (усміхаецца). Дагэтуль лістуюся з Мінкультам Украіны.
«Многія праекты, якія ёсць у „Купалаўцаў“, не мелі сваёй мэтай пракат»
— Цяпер «Купалаўцы» працуюць у Польшчы. Чаму многія спектаклі (тыя ж «Сфагнум», «Дзяды») паказваліся літаральна некалькі разоў, хоць цікавасць сярод гледачоў была велізарная?
— Існуе вельмі шмат прычын.
Многія праекты, якія ёсць у «Купалаўцаў», не мелі сваёй мэтай пракат. Мы хацелі даць магчымасць працы як мага большай колькасці актораў, таму ў асобных спектаклях іграла па 20 чалавек. Гэта працавала на захаванне калектыву. Да таго ж, калі актор рэпетуе, ён не страчвае кваліфікацыю. Адначасова мы спрабавалі зрабіць прадукт, які будзе добра выглядаць на YouTube.
Білеты на такія спектаклі прадаваліся, але для пракату яны не пасуюць ніякім чынам. Сярэдні памер залы — 350 месцаў. Білет каштуе няхай 10 еўра. Аднак палічыце касу з арэндай, дэкарацыямі, 20 акторамі і г. д. У такіх умовах ніводны паказ не будзе акупацца. Для кожнага выступу трэба шукаць нейкі новы грант, таму гэта нежыццяздольная гісторыя.
Тэатры, якія не маюць сталай пляцоўкі, завуцца антэрпрызнымі. Яны маюць трох-чатырох актораў і ўмоўную «лаўку» на сцэне, без асаблівых дэкарацый. «Купалаўцы» мусяць стаць такім? Думаю, не.
Натуральна, з цягам часу пачалі з’яўляцца ужо больш мабільныя праекты. Тады ўзніклі пытанні пляцоўкі. Гэтым летам, у межах фестывалю INEXKULT, мы ў тым ліку ладзілі паказы і купалаўскіх спектакляў і назіралі, як ідуць продажы. Першыя паказы прадаваліся вельмі хутка, а вось наступныя — ужо не. Беларусаў у Варшаве шмат, але не так, як у Мінску. Праз складаныя жыццёвыя абставіны яны не так часта гатовыя хадзіць у тэатр. Гэта ўжо рэчаіснасць, з якой варта лічыцца.
— Са снежня 2022-га «Купалаўцы» перасталі выкладваць на YouTube відэа спектакляў. Трупа вернецца да ранейшай традыцыі?
— Так. 12 жніўня будзе прэм’ера спектакля «Плошча Перамогі» паводле кнігі Альгерда Бахарэвіча. Можа, арганізуем стрым. Цяпер вырашаем, як гэта тэхнічна лепш зрабіць. На YouTube — толькі крыху пазней — будзе і відэа з прэм’еры спектакля «Камедыя Юдзіфі», і іншыя пастаноўкі.
— Гастролі ў іншыя краіны рэальныя?
— Гледзячы які праект. Напрыклад, з’явіўся спектакль «Шэпт», і гэты праект цалкам адкрыты для гастроляў. Мы яго і па Польшчы павазілі, і ў Вільнюсе паказвалі. Восенню будзем рабіць другі тур. Спадзяёмся, атрымаецца заехаць у Чэхію і Германію. Былі вялікія спадзяванні на спектакль «Камедыя Юдзіфі». Але ў выніку мантаж дэкарацый займае 19 гадзін. У цяперашніх умовах гэта не гастрольны праект. Ведаю, што ідуць перамовы, каб прывесці ў Літву «Сфагнум» або «Гусі-людзі-лебедзі». Але каб паказваць за межамі Польшчы такія вялікія спектаклі, трэба атрымліваць дадатковае фінансаванне, бо гэта дорага і не акупіцца.
— Вы расказваеце пра будучыню «Купалаўцаў» з менеджарскага пункту гледжання. У трупы ёсць нейкае мастацкае кіраўніцтва?
— Падаецца, што няма. Калі тэатр становіцца не рэпертуарным, а праектным, то мне нават цяжка ўявіць мадэль з мастацкім кіраўніцтвам. Былі выпадкі, калі я хацела запрасіць пэўнага рэжысёра, а асобныя акторы гэтага не хацелі і абгрунтоўвалі чаму. Мы разам абмяркоўвалі будучыя праекты, і гэта магло быць эмацыйна, але кожнага разу шукалі паразуменне.
— У лютым 2023 года «Радыё Свабода» брала інтэрв'ю ў актора-купалаўца Алега Гарбуза. Згадвалася меркаванне Паўла Латушкі, які лічыў, што «Купалаўцам» неабходна зарэгістраваць фундацыю, і тады лягчэй будзе знайсці сталую пляцоўку. Гарбуз падумаў, што гэта не вырашыць праблем. А што думаеце на гэты конт вы?
— Вядома, не вырашыць. Стварэнне арганізацыі не азначае, што хтосьці будзе адразу даваць пад яе грошы і перадасць пляцоўку. Вось калі папрацаваць, прынесці заяўкі, прайсці грантавы конкурс, узнікне пытанне, куды пераводзіць грошы. Тады можна заснаваць фундацыю або знайсці сабе іншую, праз якую перавядуць фінансы.
«Я ніколі не збіралася эміграваць. Таму вельмі доўга жыла мінулым»
— Цяпер ідзе пошук сталай пляцоўкі для «Купалаўцаў» у Варшаве?
— Тэарэтычна гэта магчыма. У мяне не атрымалася, але не выключаю, што атрымаецца ў кагосьці іншага. Аднак цяпер я блізкая да атрымання пляцоўкі для працы прадзюсарскай ініцыятывы INEXKULT.
— Вы згадвалі яе ўжо некалькі разоў. Вы займаецеся INEXKULT паралельна з «Купалаўцамі»?
— Я ўжо не дырэктар «Купалаўцаў», але працягваю займацца іх праектамі.
— Не зусім вас разумею.
— Пасля пачатку вайны дзейнасць украінскай арганізацыі спынілася. Цяпер у Польшчы зарэгістраваная ўжо польская юрыдычная адзінка «Купалаўцы», да якой я не маю ніякага дачынення. Чаму? Па-першае, я не бачыла сэнсу ствараць арганізацыю ў Польшчы, калі яна ўжо існуе ва Украіне. Па-другое, у Польшчы я заснавала фундацыю INEXKULT, якая займаецца рознымі культурнымі праектамі (у тым ліку для «Купалаўцаў»). Гэта не аформлены творчы калектаў, а перш за ўсё прадзюсарская ініцыятыва. У ёй моцная каманда з беларускіх і польскіх адмыслоўцаў у галіне менеджменту выканаўчых мастацтваў, піяру і дызайну.
Увесь тэатр, якім мы займаемся — праектны. Ніякага сталага фінансавання няма. Каб праект стаў рэальным, трэба атрымаць на яго грошы ад розных культурных інстытуцый Еўропы. Потым пад гэты праект абіраецца каманда тых, хто яго рэалізоўвае. Напрыклад, у жніўні ў фармаце INEXKULT будуць дзве прэм’еры. Адну робяць «Купалаўцы». 12 жніўня яны пакажуць спектакль «Плошча Перамогі» (рэжысёр — Аляксандр Гарцуеў). 17 жніўня — прэм’ера спектакля «Канец паўкабана» (рэжысёр — Юра Дзівакоў), апошні — ужо на польскай мове. Агулам мы працуем з уласнай прадукцыяй, а таксама дапамагаем зрабіць пракат наяўным беларускім тэатральным праектам (у тым ліку «Купалаўцам»).
Таксама займаемся адукацыйнымі сацыяльнымі праектамі. Цяпер праводзім двухтыднёвы тэатральны лагер для беларускіх падлеткаў, з беларускімі і польскімі педагогамі. А на зіму рыхтуем праграму навучання ўжо для дарослых актораў.
— Раз вы не бачылі сэнсу ствараць арганізацыю ў Польшчы, чаму тады з’явіўся INEXKULT?
— Змянілася сітуацыя. Напрыклад, я ніколі не збіралася эміграваць. Таму вельмі доўга жыла мінулым. Маўляў, мы з’ехалі, каб захавацца як ёсць, без зменаў, і хутка вернемся. Цяпер стала зразумела, што хуткага вяртання не будзе. Таму я прыйшла да высновы, што нельга больш знаходзіцца ў ізаляваным, закансерваваным стане. Трэба развівацца на скрыжаваннях дзвюх культур, у нашым выпадку — беларускай і польскай. Каб у адміністрацыйным і творчым складзе было больш калегаў з Польшчы і мы маглі рабіць больш адкрытыя праекты.
Калісьці Купалаўскі быў вельмі ізаляваны ад калег у Беларусі, і гэта не было правільна. На жаль, з гэтай жа ўстаноўкай мы пераехалі ў Польшчу і пачалі працаваць у такой самай ізаляванасці.
— У пачатку лета акторка і рэжысёрка Паліна Дабравольская расказвала нам пра фестываль вашай арганізацыі — INEX ФЭСТ. Тады гаворка ішла толькі пра летнія паказы. Ці плануеце працягваць пасля?
— Спачатку мы гаварылі пра фестываль, бо хацелася абмежаваць сябе гэтымі трыма месяцамі, паглядзець на вынікі і прыняць рашэнне. Казаць, што мы будзем рабіць гэта ўвесь час, было страшна.
Цяпер магу агучыць, што паказы будуць пастаяннымі, і мы ўжо робім праграму на восень. У ёй будуць і прэм’еры, і ўжо створаныя раней спектаклі. Ёсць дамоўленасці і на зіму. Далей пакуль складана казаць і будаваць доўгатэрміновыя абяцанні і планы.
Для арганізацыі паказаў я вырашыла папрацаваць з варшаўскімі пляцоўкамі на камерцыйных умовах. Спадзяюся, што за восень-зіму да неабходнасці зарабляць грошы з паказаў дадасца дафінансаванне праз гранты. Тады ў Варшаве з’явіцца пляцоўка, адкрытая для ўсяго беларускага тэатра ў замежжы, а беларусы змогуць разлічваць на тры-чатыры паказы ў месяц.
Чытайце таксама
