У 2008 годзе журналістка Вольга Раманава стварыла фонд «Русь Сидящая», які дапамагае зняволеным і іх сем’ям. У 2017-м праз патэнцыйны крымінальны пераслед пераехала ў Германію. З пачаткам вайны задач у Вольгі стала больш: яе арганізацыя цяпер дапамагае і ўкраінцам, якіх гвалтоўна вывезлі ў Расію. Мы пагаварылі з журналісткай і актывісткай пра тое, як у расійскіх турмах вярбуюць зняволеных на вайну, пра іх матывацыю, рэакцыю сваякоў, Акрэсціна і бунты ў беларускіх калоніях.
«Грошы для іх стаяць на апошнім месцы»
— Як у расійскіх калоніях зняволеных вярбуюць на вайну?
— Я хачу адразу сказаць, што няма ніякіх заканадаўчых правоў на гэта. У Расіі забароненае наёмніцтва і дзейнасць прыватных ваенных кампаній. Але мала што забароненае! Усё пачалося 29 чэрвеня гэтага года (магчыма, вярбоўка праходзіла яшчэ раней, уладальнік ПВК Вагнера Яўген Прыгожын расказаў, што першыя зняволеныя з імі ваявалі ўжо 1 чэрвеня. — Заўв. рэд.). Тады верталёт, на борце якога было напісана «Прыватная ваенная кампанія Вагнера», прызямліўся ў калоніі ў Ленінградскай вобласці. Цяпер зразумела, што ўсе супрацоўнікі ФСВП, ФСБ, паліцыі, пракуратуры і судоў Расійскай Федэрацыі падпарадкоўваюцца прыватнай ваеннай кампаніі і ніяк не перашкаджаюць яе дзейнасці.
Людзі з гэтай кампаніі прызямляюцца на зоне і з верталёта выходзіць Прыгожын у суправаджэнні вагнераўцаў. На пляцы шыхтуюць асабісты склад і ім расказваюць пра фашыстаў ва Украіне, як добра быць у дружнай мужчынскай прыватнай кампаніі Вагнер і як Прыгожын паабяцаў Пуціну выйграць вайну з гэтымі выдатнымі хлопцамі. Ён гаворыць на іх мове, ён чалавек, які сядзеў, ён адчувае сябе ў сваёй стыхіі, разумее і выкарыстоўвае іх лексіку.
Ён абяцае вельмі шмат чаго, перш за ўсё — памілаванне. Я заўважу, што памілаванне — прэрагатыва выключна прэзідэнта РФ. Гэты механізм вельмі складаны. Ён пачынаецца з таго, што дакументы на патэнцыйнага суіскальніка памілавання, з узгадненнем з яго ахвярамі і пацярпелымі, паступаюць у рэгіянальную камісію і далей праходзяць вельмі складаны шлях. Прыгожын абяцае памілаванне пасля паўгода ўдзелу ў баявых дзеяннях.
З разраду пернікаў яшчэ ёсць зарплата каля 4000 еўра, якія атрымліваюць на рукі сваякі, а ў выпадку смерці — каля 80 000 еўра. Пугі такія: Прыгожын абяцае расстрэл і пазасудовыя пакаранні за спробу здацца ў палон, за дэзерцірства, за ўжыванне наркотыкаў, алкаголю, за сэксуальныя сувязі і марадзёрства.
Пасля таго як знаходзяць ахвочых, а звычайна гэта траціна ад колькаснага складу (прыкладна 330−500 чалавек), іх адпраўляюць на сумоўе. Для асаблівых выпадкаў яны цягаюць з сабой паліграф. Яго праходзяць тыя, у кім сумняваюцца: у людзей не мусіць быць украінскай або антываеннай пазіцыі. Перавагу аддаюць тым, хто асуджаны за забойства, цяжкія цялесныя пашкоджанні, разбой і ўсё звязанае са зброяй. Ужо завербаваных адпраўляюць у каранцін, дзе яны могуць знаходзіцца ад некалькіх дзён да некалькіх тыдняў.
Далей ім не дазваляюць браць з сабой нічога, толькі два пачкі цыгарэт, адны майткі і шкарпэткі. Кажуць, што выдадуць усё там. Потым іх адвозяць на аўтобусах, аўтазаках і самалётах у Растоўскую вобласць. Нядаўна пачалі вазіць яшчэ ў Курскую і Варонежскую. Там яны праходзяць вельмі кароткую падрыхтоўку — ад 10 дзён да двух тыдняў. Іх пераапранаюць у форму і далей адпраўляюць на фронт.
Яшчэ трэба сказаць, што ніхто не ведае, колькі зняволеных вагнераўцы забяруць з зоны па прыездзе, таму часам за грошы выпускаюць людзей. Гэта ніяк і нікім не кантралюецца.
— То-бок чалавека адпускаюць на волю?
— Напрыклад, яны забіраюць 352 чалавекі, а што перашкаджае сказаць начальніку зоны, што забралі 357?! І пяцярых адпусціць за грошы (пацверджання гэтай інфармацыі ў нас няма. — Заўв. рэд.). Зусім нядаўна былі апублікаваныя новыя дадзеныя па ўзброенай злачыннасці ў Расіі. У Курскай вобласці — прырост на 675%, у Белгародскай вобласці і Маскве — на 200%.
— Ёсць тыя, каго не бяруць у ПВК?
— Спачатку не бралі найніжэйшую турэмную касту — асуджаных па артыкулах за педафілію і згвалтаванне і тых, каго называюць «апушчанымі» і «пеўнямі». Але цяпер іх бяруць, проста фармуюць асобныя атрады. Бяруць і тых, каму за 50 гадоў. Тут важная добрая фізічная падрыхтоўка.
— Якая матывацыя ў зэкаў згаджацца?
— Грошы заўсёды на апошнім месцы. Ідэалагічныя рэчы таксама не на першым, вельмі мала сярод іх замбаваных. Галоўнае — вырвацца з матрыцы. Любое іншае месца ўяўляецца лепшым за расійскую турму. Гэта змена карцінкі і спроба вырвацца з заганнага кола. Многія людзі, якія калісьці былі ў расійскай турме, потым вяртаюцца туды зноў. Сысці на вайну — гэта спосаб пачаць жыццё спачатку.
— У вас ёсць інфармацыя пра тое, колькі прыкладна зняволеных ужо завербавалі?
— Гэта дзесьці 35 000 на сённяшні дзень (толькі за верасень і кастрычнік колькасць зняволеных у мужчынскіх калоніях Расіі скарацілася на 23 000 чалавек. — Заўв. рэд.).
— Што родныя зняволеных пішуць і кажуць вам пра вярбоўку?
— Я б падзяліла іх на дзве часткі. І яны, мабыць, няроўныя. Сваякі ў асноўным за тое, каб іх бацькі, сыны, браты, мужы ішлі на вайну. Па-першае, гэта грошы, і менавіта сваякі іх атрымліваюць. Па-другое, зняцце судзімасці, усё-такі важна пачаць жыццё з чыстага аркуша. Сваякі ў асноўным заражаныя прапагандай і вельмі шмат думак кшталту: «Памрэш як чалавек, а не як сабака здохнеш пад плотам у сябе на зоне». І апошнім часам я б адзначыла выбуховы рост папулярнасці Прыгожына сярод сем’яў зняволеных. Ён разглядаецца імі як свой, як нармальны мужык.
Іншая частка з розных прычын не хоча вярбоўкі. Перш за ўсё гэта нежаданне смерці, але ёсць і ідэалагічныя прычыны — людзі супраць вайны. Такіх меншасць, і яны імкнуцца пра гэта не заяўляць. Скажу, што пры актыўным удзеле родных зняволенага можна адбіць на этапе вярбоўкі. Такіх выпадкаў ужо дзясяткі. Можна даседзець тэрмін спакойна і не ісці на вайну. Калі шчыра, то мы бачым поўны несупраціў.
— Як паводзяцца начальнікі калоній і турмаў, калі да іх прыязджаюць на вярбоўку?
— Па-рознаму, але ў любым выпадку яны адчуваюць сябе прыніжанымі. Начальнікі разумеюць, што ў выпадку чаго яны будуць крайнімі. Яны ж адказваюць за захаванасць зняволеных, а іх няма. Яны забітыя? Дзе яны? Што начальнікам казаць? Былі выпадкі, калі яны хадзілі па зонах і ціха адгаворвалі зняволеных ад вярбоўкі. Ёсць тыя, хто спрабуе скарыстацца незадаволенасцю сваякоў і пакінуць людзей у калоніі.
— Самая страшная гісторыя, якую вы ведаеце пра вярбоўку зняволеных для вайны ва Украіне?
— Я не ведаю працягу гісторыі, толькі пачатак: з Саратаўскай вобласці быў завербаваны зняволены канібал. І, вядома, самы страшны выпадак, які мы ўсе ведаем: смяротнае пакаранне з кувалдай без суда.
— Што гэта было?
— Паказальнае забойства. І, вядома, я ніколі не паверу ў гісторыю, што ён ішоў па вуліцы ў Кіеве і яго ўдарылі па галаве. Думаю, ён падманам быў дастаўлены ў Расію. Але акрамя гэтага ёсць выпадкі іншых пакаранняў смерцю без суда, якіх проста не здымалі на камеру і мы пра іх вельмі мала ведаем. Жанчыны-сваячкі атрымліваюць эсэмэскі, што іх муж, брат, сын, бацька ліквідаваны падчас спробы ўцячы або здацца ў палон. Гэта азначае, што ніякіх грошай і выдачы цела не будзе. І нам вядома пра існаванне нейкага кантэйнера, куды вагнераўцы адпраўляюць зняволеных, што правініліся, на перавыхаванне. Я не ведаю падрабязнасцяў, але выходзяць яны адтуль траўмаванымі.
— Колькі пакаранняў смерцю без суда ўжо правялі?
— Каля 40. Гэта тыя, пра якія мы ведаем.
Акрэсціна і беларусы на вайне
— Вы знялі фільм «Это была жесть», дзе расказалі гісторыі жанчын пасля Акрэсціна. Якое ў вас склалася меркаванне пра гэтае месца?
— Мне даволі цяжка параўноўваць тое, што я ведаю пра расійскія турмы, і Акрэсціна. Але, вядома, гэтыя турэмныя сістэмы — дасканалыя блізняты. Мяне дзівіць, што ўсё, што адбываецца ў вас, пакуль сышло з рук. У цэнтры Еўропы гэта здарылася. Я разумею, што цяпер вайна засланяе вельмі многія злачынствы ў Беларусі. Я ўпэўненая, што беларусы не забудуць усяго гэтага, і ў любым выпадку вінаватыя трапяць пад суд і атрымаюць сваё пакаранне.
Мяне вельмі турбуе, што іншыя падзеі ў свеце засланяюць лёсы людзей, якія прайшлі праз Акрэсціна, якія былі асуджаныя, атрымалі велізарныя тэрміны і да гэтага часу сядзяць у турмах. І мы, можа быць, памятаем тыя 20 імёнаў, якія на слыху: Алесь Бяляцкі, Маша Калеснікава, мае калегі-журналісты. Але я займаюся гэтым прафесійна, а людзі не памятаюць, таму што іншыя падзеі засланілі ўспаміны. Гэтая трагедыя не перастала быць трагедыяй, хутчэй цяпер гэта трагедыя, якая ўзмацняецца. Твой тэрмін і пакуты працягваюцца пасля ўсяго, праз што ты прайшоў, а адплаты не відаць.
Зразумела, што ніхто не выседзіць гэтыя 16 або 18 гадоў, усё скончыцца раней. Як толькі пасыплецца Расія, а яна хутка пасыплецца, за ёй пойдзе і Беларусь з Лукашэнкам. Усё завязанае такімі сасудамі. Але пакуль гэтыя сасуды спалучаюцца ў кепскім і ў горшым, а не ў добрым і лепшым.
І самае жудаснае — хто катаваў беларусаў? Беларусы. Хто страляў у беларусаў? Беларусы. Хто цяпер асуджае і кідае пачкамі ў турмы беларусаў? Беларусы. Хто цяпер прыходзіць дадому сачыць, каб не было бел-чырвона-белай сімволікі? Таксама беларусы. Шмат у чым гэта пазбаўляе радзімы. Вельмі цяжка вярнуцца назад да суседзяў, да знаёмых, на вуліцу, дзе здавалі людзей, дзе беларусы палявалі на беларусаў. Тое самае ў Расіі. Я не магу сабе ўявіць, як я вярнуся ў свой дом, дзе ведаю пазіцыю суседзяў. Як жыць? Вайна, турма і катаванні забралі радзіму і ў вас, і ў нас. Радзіма — гэта не толькі тэрыторыя, гэта яшчэ і суайчыннікі.
— Ці ёсць у вас інфармацыя пра беларусаў, завербаваных у расійскіх турмах?
— Беларусаў у расійскіх турмах сядзела даволі шмат, гэтак жа як і ўкраінцаў. Як правіла, артыкул адзін, народны — 228 (незаконныя набыццё, захоўванне, перавозка, выраб, перапрацоўка наркатычных сродкаў. — Заўв. рэд.). І беларусы, і ўкраінцы дакладна гэтак жа вярбуюцца, як узбекі, як грамадзяне Замбіі, як усе астатнія. Мы ведаем пра загінулага беларуса. Звярнулася яго сястра, яна атрымала эсэмэску, што брат загінуў.
— У жніўні 2020 года ў адной беларускай калоніі таксама пратэставалі, МУС ужо сёлета праводзіла профільныя вучэнні па задушэнні такіх пратэстаў і заявіла, што «дэструктыўныя сілы» могуць паспрабаваць аднавіць у Беларусі пратэсты і ініцыяваць турэмныя бунты. Звычайнаму чалавеку такое ўявіць складана: людзі ж у турме сядзяць і пад поўным наглядам. Можаце растлумачыць, ці магчыма такое і навошта зняволеным ладзіць палітычны пратэст?
— У ГУЛАГу былі палітычныя пратэсты, але гэта савецкая гісторыя. Цяпер, напрыклад, у расійскіх турмах пратэсты заўсёды ініцыяваныя зверху. У Беларусі можа быць тое самае. У нейкі момант вашаму дыктатару спатрэбіцца прыцягнуць увагу Пуціна да палітычных праблем. Закруціць яшчэ трошкі гайкі, хоць не ведаю, куды яшчэ, і такім чынам справакаваць бунт, каб спісаць грошы ці яшчэ больш закупіць і вырабіць тэхнікі для разгону пратэстаў.
Мы ж з вамі разумеем, што сёння турэмны бунт немагчымы ў Беларусі, нягледзячы на тое, што сядзіць вельмі шмат палітычных зняволеных. У вас не скасаванае смяротнае пакаранне, і ўрэшце дыктатар можа вырашыць кагосьці пакараць смерцю, а для гэтага можна зладзіць нібыта палітычны бунт у турме.
«Мы — новыя немцы»
— Вы шмат і публічна расказваеце пра тое, што цяпер адбываецца ў расійскіх турмах. Гэта відавочна не падабаецца Прыгожыну, аднаму з самых уплывовых людзей у Расіі цяпер. Вы не баіцеся за сваё жыццё?
— Па-першае, мне здаецца, што ім не да мяне цяпер. Я ўсведамляю свой маштаб. Па-другое — ну, добра. Не хацелася б, вядома, але гэта лепш, чым хадзіць і баяцца.
— Вы апублікавалі дзве кнігі: «Бутырка» і «Русь сидящая». Ці будзеце пісаць новую, а калі так, то пра што?
— Вы ведаеце, я напісала кнігу і паставіла кропку 24 лютага. Яна і пра Пуціна, і пра Украіну, і пра ЛГБТ у Расіі, і гэтак далей. Там насамрэч трэба паправіць усяго некалькі рэчаў і патраціць на гэта тыдзень. Па-першае, я не магу цяпер знайсці гэты час. Па-другое, цяпер даволі цяжка з выдаваннем рускіх кніг, а я руская і памятаю пра гэта. Я калі размаўляю з немцамі, яны ў мяне пытаюць: «Як ты сябе адчуваеш?», я адказваю: «Мы — новыя немцы». Яны разумеюць, што рускія — гэта немцы пасля 1945-га. Наш 45-ы яшчэ не наступіў.
— Апошняе пытанне. Калі і як скончыцца вайна?
— Я думаю, што яна скончыцца ў 2023−2024 гадах, Украіна будзе перамагаць, і менавіта Зяленскі вызначыць, што такое канец вайны — забраць назад Данецк, Луганск, Марыупаль, ці яшчэ Крым, ці толькі Марыупаль. Гэта будзе рашэнне прэзідэнта Украіны, і яно будзе звязанае з колькасцю ахвяр. Калі Зяленскі назаве колькасць забітых і параненых, ён спытае: «Вы хочаце, каб мы ішлі далей? Мы страцілі ўжо столькі і столькі ўкраінцаў. Калі мы пойдзем далей, то можам страціць яшчэ столькі і столькі. Вы гатовыя на гэтыя ахвяры?» Калі гэтая колькасць будзе названая і Украіна адрэагуе на свае страты, тады вайна і скончыцца.